Kano mè ìre Ama-mkpulu Kano (òrere Jihar Kano me Awusa) ìre ge me otu-ifuk ama-mkpulu 36 ìkup me Naijiria; ìkup me Naijiria agan̄ inyọn̄. Sa me orirọ ifuk-ene eyi erọbe me acha 2006, Kano ore ama-mkpulu eyi ene ewabe ichit me emen me Naijiria. Ifuk-ene eyi ebi ìkitọ ifuk esabe ndọmọ irọ me acha 2016, ìkijeen̄ ibe ke Ama-mkpulu Kano omin ichit me Naijiria, ire ekpọ me otu-ifuk ene. Efieek Kano isibi me lek Agan̄ Agan̄ Inyọn̄ [Northern Region] me acha 1967. Ama-mkpulu ìkukup ikana Kano ìre Katsina me agan̄ inyọn̄ ichep-ura, Jigawa me agan̄ inyọn̄ mbum-ura, Bawuchi me agan̄ osiki mbum-ura, mè Kaduna me agan̄ osiki ichep-ura.

Ama-ibot mè ama òmimin ichit me emen kan̄ ekigwen Kano si. Kano ore òso ama iba ene ewabe ichit me emen me mgbọ ofukbe Legọs isan̄a.

Ama-mkpulu Kano òkup mgbọ keyi ìre ere esese esese isi ubọọn̄ ekupbe me mgbọ òraraka, igbaalek isi ubọọn̄ eyi Kano me acha 1000 AO abayaage ire acha 1349. Me 1349 ke eto ogwu ibot mkpulu Kano (Ogwu Sọlitan Kano); esa Yaji I irọ adasi ogwu ubọọn̄. Me òso senturi 15 ke echili ewe ekigwen Kurmi eyi òrọrọ Kano ikana ama ewe ile me ijọn̄ Awusa. Me òso senturi 16 mè 17 ogwu ibot mkpulu Kano (Sọlitan) îrọ lek kan̄ ikana ogwu òkaan̄ unye ichit me otutuuk isi ubọọn̄ me ijọn̄ Awusa. Me acha 1903 ebi Biriten mîtim akọn̄ me lek ebi Kano mè itim ikpan̄ ema, mè isa Kano itap igbaalek <protectorate> Naijiria Agan̄ Inyọn̄.

Usem cha eyi ìsisibi isi me lek ijọn̄ ya mgbọ ebi Biriten kpebene-nu ikpulu Kano ire usem Awusa, Fulani, Beriberi (Kanuri), Tuaregi, Arabu, Nupe, mèlek usini usem me agan̄ osiki Naijiria. Ogbogbo ene me Kano mîyaka inikitumu usem Awusa; usini kiban̄ si mîbọkọ usem Awusa itap kubọk usem kiban̄. Karake ema ekaan̄be lek, Ama-mkpulu Kano mîrọ ogbogbo mbubek isibi ikeke, echi òrọrọ ama ya ikana ebon ere inyam-ewe [center of commerce], iwop-uko mè ere isun̄-ikpoko eyi ebi Musilim. Ebi otoko Awusa mè Fulani ire owuwa me lek ebi ìkup me Kano.

Usem Awusa ore usem òsibi isi ichit me Ama-mkpulu Kano. Me ubọk îkupbe si me ogbogbo ama me Naijiria agan̄ inyọn̄, ufialek òkisisaak Kano me senturi 21 keyi ìre, etim ebi Bokoharam ìrere ebi Isilam ìtip-ukpook [Islamic terrorist], ufiaalek ekinan̄a isibi me emen esese eru-mfaka mè ata ugbọọri. Owuwa ene me Ama-mkpulu Kano ekigọọk eru-mfaka Isilam. Kano ire ge me lek akọp mè ama-mkpulu iba ekisa ikan Sharia ikpulu me Naijiria.

Nrọnnye